[1]
arnat åssigingitsunik pingasunik utorKåussusigdlit
inQnerinik erKartuinerit
agdlagtoK: Guldborg Chemnitz
(„Kalåtdlit-nunane arnat inflnerat atugaitdlo I. arnaK inugtaoKatigingnilo
ineriartorneK"-up kapitaliata pingajuanit tigussaK. atuagåraK „kalåtdlit
arnat atugait pivdlugit udvalge"-p naKitertitarå 1975-ime).
nunatarfingmit nunaKarfingmut
inumarnerup avdldngorarnera.
afhat inusugtut åssigmgitsut ineriar-
tornérmingne atugarisimassait åssigl-
ngitsbrujugssOput arnat utorKangulersut
utorKatdlo atugarisimassåinit åssigi-
ngingneK angineroKalune.
åssigmgfssutit ilait ineriartornerup
ilåtigut sukasimaKissup ilåtigutdlo kigait-
sulnarmik ingerdlasimassup nagsatarai.
uv*dlume igdk>Karfingne inuneK niu-
vertoruseKarfingne asimioKarfingnilo
inunermit angnertumik avdlåussuteKa-
lersimavoK. - (taigutit niuvertoruseKar-
fik asimioKarfigdlo ukiut 5-t matuma
sujorna avdlångorrineKarmata „nuna-
Karfik"-mut, OKauseK „nunaKarfik" ki-
nguline atusavarput).
arnap inusugtup nunaKarfingme pe-
roriartornera arnap utorKap peroriar-
torsimaneranut åssinguvoK. igdloKar-
fiugmile arnap inusugtup peroriartorne-
raniff ajungitsutit iluaKutigssatdlo assi-
gingltsut igdloKarfmarne pineKarsinau-
ssut Inusugtunitdlo pissusigssamisortutut
misigisimaneKartut (sungiusimaneKar-
tut) suniuteKarsimavdlutik.
276
inusugtut ilait igdloKarfingne anger-
dlarsimavfingne pigssarigsårtune ineri-
artorsimåput, ilaitdlo igdloKarfingne
angerdlarsimavfingne pitsoKissune ine-
nartorsimavdlutit. igdloKarfingne inu-
sugtut peroriartornerine nunaKarfing-
ne inusugtut peroriartornerinit åssigmgi-
ssuteKarnerujugssuput.
uvdlumikut inusugtut ilarpagssue nu-
naKarfingne igdloKarfingnilo najugaKar-
simåput, sujugdlermik nunaKarfingme
kingusinerussukutdlo igdloKarfingme:
amerdlanertigut piniartut aulisartutdlu-
nit igdloKarfingnut nugtut Kitornarissar-
pait. åma ilarpagssue mérautitdlutigdle
Fisimitdlutik igdloKarfingmut atuariar-
tordlutik autdlartarput. mérKat inusug-
futdlo nunaKarfingnit igdloKarfingnut
nungnermingne KanoK ingerdlassarnere
Små åssigingitsorujugssuput. mérarpå-
lugssuaKarpoK nunaKarfingmit (taima-
nikut asimioKarfingmit) igdloKarfing-
mut nugsimassunik iliniarnermingnilo —
Italåtdlit-nunåne Danmarkimilo — inger-
dlavdluarsimassunik, atuagkatigortumik
imaliinit agssagssugagssatigut (håndvær-
kere) iliniarnermingne. mérKat ilaisa
_•- ;--'    _-jgskL-_
[2]
nungnertik — ikårsåriarneK-nerit — ajor-
nartorsiutiginerussarpait. Kalåtdlit-nu-
nånime nangminerme nunaKarfingmt ig-
dloKarfingnut nungnerit ikårsåriarneru-
put — ilarpagssuilo kingusfnerussukut
Kalåtdlit-nunånit Danmarkimut åma
ingerdlandgtardlutik, tåssamporme åma
ikårsåriarneK avdla. inugpagssuit isuma-
Karput Kalåtdlit-nunåne nangminerme
nunaKarfingmit igdloKarfingmut nung-
neK mérsanut inersimassunutdlo Kalåt-
dlit-nunanit Danmarkimut nungnertut
ajornartorsiutigssartaKartigissoK. åsser-
sutitut erKaismauvarput ukiut 3 migss.
matuma sujorna Angmagssalingmitit-
dluta angajoncånik oKaloKateKartitdluta
angajoncåt ardlagdlit erssendvigsumik
oKauseKartartut kigsautiginartikaluar-
dlugo méncatik iliniariardlutik autdlar-
tartut ingerdlåinardlutik Danmarkimut
ilmiariartarnigssait, Kitånut ilmiariar-
Karnatik. taimailivdlutik atauseriåinar-
dlutik pissutsinik nutånik sungiussiniar-
tåsagaluarmata. OKalugtuarput ménca-
nut inusugtunutdlo, pissutsinik sungiussi-
niarnigssaK erKarsautigalugo, Kitånut
nungneK Danmarkimut nungnertut ajor-
nartorsiornartigisinaussoK taimatutdlo
åma inungnit nunaKatigiligkanit issigine-
Karnerup pineKarneruvdlo tungaisigut
åssigmgissuteKarnane.
iniisugtut arnat iliniarsimassut
ilimarsimdngltsutdlo.
taimatut assigingitsumik ineriartorfe-
Karsimanerit kingunerisut uvdlumikut
Kalåtdlit-nunåne arnat inusugtut åssigi-
ngitsorujugssuarnik atugaKarput åmalo
mugtaoKatigmgne ajornartorsiutinik issi-
gingningnerat åssigingitsorujugssuv-
dlune. iliniardluarsimassut pitsaussunik
atorfeKartarput. iliniarsimångitsut pit-
saungingnerussunik (artornarnerussu-
nik) sulivfeKarput, tåssalo åma sulivfig-
ssaerusimassoKarpoK igdloKarfingne nu-
naKarfingnilo. oKauseK sulivfigssaerusi-
maneK Kalåtdlit-nunåne nutauvoK Inug-
taoKatigingnutdlo moderninut atavdlui-
nardlune. uvdlumfkutdlo Kalåtdlit-nu-
nåne sulivfigssaenineK piviussuvoK. su-
jornatigut arnap inusugtup anånaminit
iliniartinexardlune angerdlarsimavfing-
mine suliagssaKartineKartarsimanera
amerdlanertigut nautsorssutigineKarsi-
naujungnaersimavoK, angerdlarsimavfik
nerissagssanik ukiumutdlo pencumautig-
ssanik atissagssanigdlo sutdliviujung-
naersimangmat. taimåitumik sulivfig-
ssaerutalerput.
arnap inusugtup iliniarsimångitsup
KanoK isumaKarnera tusarneKarneK aju-
ngajagdluinarpoK. arnavdle ilmiarsima-
ssup isumå OKatdlingnerne tutsiutigdlag-
tålerdlune. oKatdlingnerdle angutåina-
ngajangnit sule ingerdlangncKardlune.
ananas. dipaindngitsoK.
arnat inusugtut amerdlanerssait uv-
dlume sule åipanigtinatik mérartårtar-
put. arnat tåukua „kisimltut" åma åssi-
gingitsorujugssuarnik atugaKarput, aper-
Kutauvdlune sulivfeKarnersut sulivfe-
Kangingnersutdlumt, åmalo angumik
inoKateKarnersut imalunit angajoreå-
mingne najugaKarnersut imalunit merar-
tik (mérKatik) ilagalugit kisimitunersut
ukiune måkunane nårtunaversaerutitut
iluaKutigssat ilisimaneKaleriartortitdlu-
git Kularnångitsumik ukiune aggersune
åipaKangitsut mérartårtartut ikiliartusa-
277
[3]
ssut, tåssame mersat inungortartut ikili-
artusassut, KularnångilaK.
arttat inusugtut sule iliniagaKartmatik
imalunit iliniarnertik sule inernago
mérartårtartut tåssaugajiiput ajornår-
torsiuteKarnerssaulersartut pingårtumik
ilmiarnermik nångmagsiniarnigssånut
angajontåmingnit tapersersordluarne-
Karsimångikunik, angajorKåmingnilo
najugaicarsimångikunik, uvdlumikutdle
arnat inusugtut iliniarnermingne åssi-
gmgttsutigut tapersersorneKardluaralu-
arput. ilåtigut lejlighedenguanik inigssa-
KartmeKardlutik, mérait -voiggestuine
børnehavenilo akeKangitsumik inigssine-
Kardlutik avdlatigutdlo aningaussagssa-
KartmeKardlutik tapersersorneicartarput.
inusugtut ilarpagssue uvdlumikut naju-
gartik ximagdlugo iliniariartortariaKar-
tarput, taimailivdlutigdlo angajorKa-
mingnit tapersersorneKarsinaunerigalu-
artikl pingitsortardlugo. aningaussatigut
avdlatigutdlo tapersersorneKaraluardlu-
tik inusugtunut ajornaitsussångilaK Ig-
dloicarfingme takornartame merarissaK
påntigalugo iliniarnigssaK nåkuriginiå-
saydlugo. iliniarnerup nalåne mersap
ilasutaringnut pårigagdlagagssångor-
tineKarsinaunera periarfigssat ilagisima-
galuarpåt. sujusinerussiikutdle taimatut
åndgssussinerit ajornartorsiutinik ang-
nertunik nagsataKartarsimangmata isu-
magingnitoKarfiup tungånit mérsanik
pårigagdlagagssatut inigssmiarnerit pe-
Katauvfiginigssait mianerssorfigineKar-
torujugssuångorsimavoK. pencutaussor-
dlo tåssa merKap pårineKarnerata nalåne
merkap angajorKarsiatdlo akornåne a.ta-
KatigtngneKalersarne, angajoncåt mer-
Katdlo akornåne ataKatigmgnerup åsser-
dlumånik. anånaussuvdlo iliniarnine iner-
278
dlugo meraK tigunialerångago avigsår-
titsinikut mérKame angajorKarsianilo
angnertumik tåukununga ajoKusisinau-
ssumik aserortoKarsinaussarmat. — mér-
Kanik isumagingnitut socialmedhjælperit-
dlo uvdlumikut arnanik inusugtunik ilini-
artunik ikiuerusunerulersimåput iliniar-
toK inigssarsiutdlugo åmalo mérå mér-
Kanik påremgnitarfingnut inigssitdlugo,
anånap ilinlarnerme nalåne mérKaminik
tigungmingnigsinaulersitdlugo.
angajoraat Kttornatdlo akornåne
ftssutsit.
ilaKutant inoKatigingnerine pissutsit
— pingårtumik igdloKarfingne — avdlå-
ngoriartorslmåput, sornguname imåi-
ngitsoK ilaKiitarit tamavingmik iluåne
taimåisimassoK — ilaicutaringnile amer-
cllasune — uvdlumikut ilaKutant åssigi-
ngitsut inoKatigingnerat åssigmgitsoru-
|ugssuångorsimavdlune. ilaKutarigpag-
ssuarne Kitornat angajoncåtdlo akor-
nåne pissutsit arnap utoncaliartortup
musungnerata nalåne utorxåt inusugtut-
dlo akornåne pissutsinit avdlaunerujug-
ssuångorput.
arnap utoncåp inusungnerane angajor-
Kat Kitornatdlo ingmingnut atarKCKati-
gigdlutik ikioKatigigdlutigdlo inusimå-
put. angajorsåt Kitornatdlo akornåne
pissutsit taimanikut inugtaoKatigingne
inoriautsime nangminermlput. arnap
utorxåp méraunerata nalåne inutigssar-
siut atausmauvoK, piniartunex, uvdlui-
harne inuneK åssigigingnangajangmik
ingerdlavoK, periarfigssat angnikitsui-
nauvdlutik. arnap utoncaliarssaulersup
méraunerane inugtaoKatigit avdlångo-
riartulersimåput, uvdlumi'kumutdle ar-
nap inusugtup ineriartorfigissainut nå-

[4]
lerKiutdlugit periarfigssat angnikiicalutik
inuneK åma åssigikajågingnardlune.
arnanik inusugtunik ilmiartitsineK
imalumt suliagssanut sungiussaineK (pe-
rorsaineK) sujornatigut anånaussumik
isumagineKartarsimassoK uvdlumikut
angnertorujugssuarmik atuarfingnit ili-
niarfingnitdlo åssigingitsunit tigungmi-
neKalerpOK. uvdlumikut inusugtussup
anånåta nangmincK inusugkatdlarame
sulivfigssaminik ajorssauteKarsimaiussup
panine iliniarnigssånut sulivfigssarsior-
nigssånurdlo kaungmagtortorujugssuvå.
arnat inusugtut ilarpagssue uvdlumi-
kut angajoncåtik Kimagdlugit atuariar-
tortariaicartarput imalunit iliniariartor-
tariaKardlutik sulivfigssarsiortariaKar-
tardlutigdlumt. uvdlume inusugtut ili-
niagaKartarput påsissaKartardlutigdlo
amerdlasutigut anånamik ilisimassaKar-
figingisainik, taimaitumigdlo imailmar-
dlune peKatauvfigisinaussångisainik.
inusugtup ilfniarérdlune misilitagkanik
nutånik tunuleKutaKardlune uternerane
ilåtigut angajorKat Kitornatdlo igdloKa-
tigingniarnerat ajornartorsiornarsissar-
POK. ilångutdlugulo åma oKautigissaria-
KarpoK uvdlumikut isuma amerdliartor-
tunit pigineKalersoK, inup nangmineK
ingminuinaK akissugssauvfiginera avdlat
akissugssauvfiginagit, sujornatigut ila-
Kutarit igdloKatigitdlo peKatigigdlutik
ikioKatigigdlutigdlo inusimanerat akiga-
lugo pissutsinik avdlångoriartortitsisso-
rujugssussoK. inusugtup ilåtigut aningau-
ssarsiornermigut nangmineK sujunig-
ssane sulissutigå åma angerdlarsimav-
fingmine najugaKaraluarunilumt. anga-
jorKat inusugtutdlo akornåne ajornar-
torsiutit — tamånale åma ingassagtajåru-
navérsårtariaKarpoK — påsisagåne ilå-
ngutdlugo OKautigissariaKarpoK mérar-
pagssuit inusugtorpagssuitdlo angerdlar-
simavfingmingne torsisimanångeKissune
ineriartorfeKarsimassut.
arnat dssigingitsunik pingasnnik
ittorKaussnsigdlit inunerinik e-rs.artuinerit
eKtkarnerat.
kapitalime matumane arnat åssiglngit-
sunik utorKaussusigdlit pingasut - uv-
dlume sule inussut — inunerat encartor-
neKarpoK uvdlumarne inunerme pingå-
ruteKarnerussutut misingnartut erssersi-
niardlugit. kinguline pingårnerussut nait-
sumik eKikarniarneKasåput.
arnaK utorKaK inungorpoK 1900—
1910 migss.
arnaK utorKaliarssålersoK inungorpoK
1920-1930 migss.
arnaK inusugtoK inungorpoK 1945—
1955 migss.
agdlautigissame inunerup ingerdlane-
rane malungnauteKarnerussut eKiterniar-
neKarput taimaitumigdlo arnat tamar-
mik tamåkissumik agdlautigineKangit-
dlat, kisiånile aulajangersimassunik utor-
Kaussusigdlit erKartorncKardlutik.
agdlautigissat ima åncigssugåuput ar-
nap inusugtup peroriartornerata nalane
arnaK utorKassåungulersoK agdlautigine-
Karnermisut arnardlo utorKaK åma ag-
dlautigineKarnermisut utorKautigalutik.
arnap utorKassåungulersup peroriartor-
nerata nalane arnaK utorKaK utoreassåu-
ngulerpoK il. il. taimåitumik agdlautigi-
ssane, sanilerigsitdlugit Kimerdlornia-
råine, peroriartorneK pineKarneruvoK,
tåssa arnat agdlautigineKartut 20 migss.
ukioKalernerat tikitdlugo, ukiume tamå-
kua migssinge tikitdlugit inup ineriar-
tortup avatangissiminit sunertinera er-
279
[5]
Karsartausiane inunermilo issigingning-
nerane inunerata sivnerane rnalungniusi-
majuartarmat.
inugtaoKatigmgne arnap utonclp pe-
roriartorfine LnuneK avdlånguteKangi-
ngajagdlune ingerdlasimavoK. arnap
utoncassåungulersup peroriartornerane
pfssutsit kigaitsumik avdlångoriartuler-
simåput, arnavdlo inusugtup peroriar-
tornerane mugtaoKatigit sukasumik ani-
ngaussarsiulernfkut mugtaoKatigingnilo
pfssutsit avdlatigut avdlångoriartorsi-
mavdlutik.
fnugtaoKatigTngne arnap utoncåp inuv-
figissaine piniartuneK inutigssarsiutit
pingårnerssaråt, arnap utoncaliarssau-
lersup nalåne aulisartuneK piniartuner-
dlo inutigssarsiutåuput inusugtuvdlo pe-
roriartornerata nalåne aningaussarsia-
Kardlune sulineK, aulisartuneK piniartu-
nerdlo inutigssarsiutauvdlutik.
arnaK utorKaK inuniarnigssaminut nå-
måinavigsunik pigssaKarpOK.
arnaK utofKaliarssålersoK aningau-
ssarsiamiranguit nåmagtusårdlugit inu-
niuteKarpoK. arnap inusugtup nalåne
mugtaoKatigingne pigssarigsårneruler-
neK misingnarpoK.
arnap utoreåp peroriartornerane inuit
toKussartut amerdlåput.
arnap utoncaliarssålersup nalåne to-
Kusssartut ikiliartulerput.
arnap inusugtup nalåne toKussartut
ikileriangåtsiarsimaKat.
arnap utorKap nalåne Kavdlunåt ikig-
tuaranguput.
arnap utorxaliarssålersup nalåne
Kavdlunåt amerdlanerulerput, sulile ikig-
dlutik.
arnap inusugtup nalåne KavdlunåKar-
nerulersimaKaoK.
280
arnap utorKap atuartitaunera angni-
kitsuarånguvoK.
J arnap utoncaliarssålersup nalåne pit-
saunerulerpoK.
arnavdlo inusugtup nalåne pitsaussu-
ngordlune, tåssa Kavdlunåt „ututåt"
atordlugo.
arnap suliyfigssai:
arnap utoncåp nalåne piniartut arnar-
taisa suliagssait kisingajangmik suliag-
ssåuput.
arnap utoncassåungulersup sulivfig-
ssarai igdlume ningiuneK, kivfauneK
låjaunerdlo.
arnap inusugtup sulivfigssarai, igdlu-
me ningiunerme saniatigut akigssarsior-
dlune sulivfigssat åssigmgitsorpagssuit.
arnat utorKat utoncaliarssålersutdlo
nipåt arnane peKatigmgne tusagagssau-
ssartOK, arnatdlo inusugtut nipåt iliniar-
simassut akornåne tusagagssaussartoK
ffajorKutaralugit erKarsartautsit pissut-
sinigdlo issigingningnerit tåukunaningå-
nit tutsiutarnere najorKutaralugit måkua
taineKarsinåuput:
arnaK utoncaK utorKaliarssålersor-
dlo perorsarneKarsimåput kristumiussut-
sfniik (Lutten'kussusermik) tungaveKar-
rumik angajoncåtdlo maligagssiuinerå-
nik maligtaringnerKigsårnermik malung-
niuteKartumik. pigssarigsårtunatik nå-
pauteKartumilo peroriartorsimåput. pi-
ngårtipåt atordluainigssaK (sipårneK),
angerdlarsimavfingmilo enciluisårneK
torersunerdlo, tamåkume tåukununga
forKisimanerussumik inuniarnigssamut
avKutigssat ilåitut misigisimaneKarsi-
mangmata.
arnaK inusugtoK perorsarneKarsima-
VOK ilåtigut perorsaeriauseK nutauneru-
SSOK, nålagauniarnertaKangitsumik tu-
[6]
ngaveicartoK, najorKutaralugo. peroriar-
torsimavoK angajorKame sulerulugsima-
nerisa pilersitånik pigigsaulersimanerup
nalåne. „nukingipilungneK11 „pigsseriner-
dlo" akerdlerai. inuk (atauseK) inugtao-
Katigitdlo tungaviussugssatut issigai; ar-
navdle utoncåp utorxaliarssålersuvdlo
ilaKutarft inugtaoKatigitdlo tungaviu-
ssugssatut issigait.
arnaK imisugtoK pivdlugo sujuline tai-
neKartut pingårtumik arnamut inusugtu-
mut iliniagaKarsimassumut tungatineKar-
put. arnavdle inusugtup ineriartornera
encarsautigalugo inusugtune tåukunane
inusugtut åssigingitsut peroriartorfigisi-
massait åssigmgitsorujugssuput, arnap
utorKap utorKaliarssaulersuvdlo inusung-
nerine inusugtut åssigingitsut peroriar-
torfigisimassåinit åssigingissuseK angine-
rujugssuvdlune. arnat inusugtut ilarpag-
ssue peroriartorsimåput anånaussup
angerdlarsimavfingmine angerdlarsi-
mavfingmilo avatåne ulaperugtulerfiata
nalåne, tamånalo arnap inusugtup pero-
riartorneranut malungniuteKangitsorsi-
mångilaK, mencat idmakagtagaunerånik
nagsataKarsimangmat. Katångutigigpag-
ssugajuput taimåitumigdlo ilåtigut pig-
ssarigsårtussarnatik. arnat inusugtut ilar-
parujugssue iliniagaKangitsuput åmalo
tåukua isumait ingerdlanermutdlo issi-
gingningnerat tusarneKarneK ajordlutik.
arnap utorKap utorKaliarssålersuv-
dlo uvdlumikut inugtaoKatigit nangming-
neK inusukatdlaramik „Kalåtdlit-nunå-
mingnut" sanigdliutarpåt sujuariarnerit-
dlo takusinauvdlugit. arnap inusugtup
sujornatigut Kalåtdlit-nunåne pissusiusi-
massut ilisimångilai pitsaussuinartutdlo
(alianaitsuinartut) takordlortardlugit,
uvdlume igdloKarfingnut teknikimik
atortoKarnermik malungiuteKartut pår-
dlagtuisut takordlortardlugit. arnaK
utontaK utorKaliarssålersordlo kalåt-
dline oKalugtuartautsip kulturianik su-
ngiusimassaKarpoK, isumat såkortuvat-
dlåt sakortumigdlo akerdlerilertarnerit
sapingisamik pinavérsårtardlugit. ar-
nap inusugtup europamiut oKatdlingner-
mik kulturiat sungiusimavå, åmalo kalåt-
dlisut oKatdliseKatausinaunermimt Kav-
dlunåtut OKatdliseKataunigssaminut pisi-
nauneruvdlune.
arnap utorKap utorKaliarssålersuv-
dlo ineriartornerup, ungasfnerussoK er-
Karsautigalugo, sukavatdlångingnigsså
piumaneruvå mianerssortuvdlune utar-
Kisinauvdlunilo. arnavdle inusugtup uv-
dlumikut pissugssat erKarsautigineruvai
sujunertarissap måssåkordluinaK angu-
neKarnigsså piumassaralugo.
281[7]